Wat kunnen wij van apen leren?

Waarom blijven grote verandertrajecten soms steken op kleine details? En hoe komt het dat je zelfs met een hoge urgentie mensen niet altijd meekrijgt? Deze vragen werpt gedragsbioloog en apenexpert Patrick van Veen op tijdens een recente round table op Buitenplaats Sparrendaal, mede mogelijk gemaakt door partner Oracle.

Het zijn relevante vragen voor de aanwezige HR-directeuren en financiële directeuren. Een korte rondgang laat namelijk zien dat transitie voor hen een belangrijk thema is: naar een volgende groeifase, naar een andere bedrijfscultuur of naar een centrale of decentrale organisatie.

Stapje achteruit

Van Veen benadrukt dat dergelijke veranderingen beginnen met het begrijpen van menselijk gedrag. “Je moet een stapje achteruit zetten en jezelf afvragen waarom mensen iets doen. Wat is iemands doel en wat moet je als leider anders doen om iets of iemand te veranderen?” Om het in de termen van een bioloog te zeggen: je moet de loep en de microscoop erbij pakken.

Voor hem als bioloog is dit zijn tweede natuur. Zo leerde Van Veen observeren tijdens de studie biologie. Toen hij na deze studie terechtkwam in het bedrijfsleven, kwam hij erachter dat het daar helemaal niet zo gewoon is om het gedrag van collega’s onder de loep te leggen. Zijn notitieboekje met observaties van collega’s leidde zelfs tot gefronste wenkbrauwen.

De nieuwsgierigheid van Van Veen was echter geprikkeld en hij besloot onderzoek te doen naar het gedrag van mensen en apen. Het leidde onder meer tot verschillende publicaties waarin hij op een biologische manier kijkt naar menselijk gedrag. Daarbij baseert hij zich onder meer op tientallen jaren onderzoek naar apen en op onderzoek dat hij zelf uitvoerde.

Spiegelbeeld

Om het gedrag van mensen te begrijpen, bieden apen volgens Van Veen een goed aanknopingspunt. Van Veen: “Apen zijn sociale dieren en lijken daarmee op ons. Zo zijn chimpansees en bonobo’s net als wij in staat tot zelfherkenning.” Hij illustreert dit met een fragment van een chimpansee die zijn eigen spiegelbeeld herkent.

Maar ook in een ander opzicht lijken apen sprekend op de mens. Zo hebben ze net als wij fijne en minder fijne trekjes. Chimpansees kunnen bijvoorbeeld vriendelijk lachen (Van Veen doet een chimpanseelach voor), maar ook behoorlijk manipulatief zijn.

Het is volgens Van Veen maar al te menselijk. “Mensen zeggen vaak dat ze zulke aardige collega's hebben. Maar ook mensen zijn niet altijd aardig of eerlijk.”

Sociale groep

Wel verschillen apen van mensen als het gaat om hun sociale groep. Van Veen: “Apen brengen 24 uur per dag door in dezelfde sociale groep. Bij mensen is dat complexer. Wij maken deel uit van zo’n tien sociale groepen, van de familie, vriendenkring of sportclub tot die van het werk. Onderling hebben deze groepen weer invloed op elkaar.”

Dit stelt mensen in staat om conflicten en andere problemen over te hevelen naar een andere sociale groep. Bijvoorbeeld als een organisatie problemen uitbesteedt aan de klantenservice. Ook kan iemand ontslag nemen na een conflict en daarmee de sociale groep verlaten. Volgens Van Veen blijft het onderliggende probleem hiermee onopgelost en de klant ontevreden.

Rituelen

Op dit punt kunnen we veel van apen leren. Van Veen: “Apen lossen problemen vaak in eigen kring op, omdat ze vanuit het oogpunt van overleving een gedeeld belang hebben. Rituelen spelen hierin een belangrijke rol. Chimpansees leggen een conflict bijvoorbeeld bij door elkaar te vlooien. Daarbij keren ze elkaar de rug toe. Dat is een kwetsbare plek en daarmee zeggen ze eigenlijk: ik vertrouw je.”

Daarentegen willen mensen problemen nogal eens oplossen door excuses aan te bieden. Maar bij serieuze conflicten is dat volgens Van Veen niet voldoende. “Mensen hebben ook rituelen en in de Nederlandse cultuur betekent vlooien samen een kop koffie drinken. In andere culturen kan dat overigens anders zijn, dus het gaat erom dat je probeert te ontdekken hoe dit werkt. Ook moet je hier echt de tijd voor nemen.”

Dominante leider

Het is volgens Van Veen verder belangrijk dat je hoogte krijgt van de sociale structuur. In sommige organisaties doet die denken aan gorilla’s. “Groepen bestaan bij gorilla’s vaak uit één alfamannetje als dominante leider van meerdere vrouwtjes. In zo’n organisatie is er geen sprake van politiek, maar alleen van agressie.”

Een alfamannetje als baas betekent volgens Van Veen dat er geen stress is, omdat iemand anders de beslissingen neemt. Maar het houdt ook in dat iedereen die uit de pas loopt met harde hand op zijn plaats wordt gezet. “Een alfamannetje slaat niet alleen op zijn borst, maar ook op zijn groepsleden in.”

Kingmaker

De sociale structuur van chimpansees is weer heel anders. Van Veen: “Chimpansees zijn echte politici en ze vormen ook coalities. De zogenaamde kingmaker speelt hierbij een sleutelrol. Dat is het groepslid die het beste is in manipulatie en daarmee ook degene die coalities vormt.”

In organisaties kom je ook kingmakers tegen. “Dat kan de secretaresse zijn die met iedereen gelinkt is, een ervaren collega die na een dienstverband van tientallen jaren veel invloed heeft opgebouwd of iemand die een speciale band heeft met een belangrijke klant. Samengevat zijn het vaak mensen die al lang in een sociale positie zitten.”

Wie een organisatie wil veranderen, kan dus niet om de kingmaker heen. Van Veen: “Als de kingmaker niet verandert, blijft alles bij het oude. In een team wil je dan ook weten wie deze informele leider is. Anders wordt het moeilijk om de organisatie succesvol te veranderen.”

Borrel

Twee uur later luisteren de CHRO's en CFO's nog steeds geboeid naar het verhaal van de gedragsbioloog. Toch wordt het dan tijd voor een ander ritueel: de borrel in de prachtige benedenzaal van Buitenplaats Sparrendaal. Weer een bewijs dat mensen sociale dieren zijn.