Zwarte Schaap Vusi Thembekwayo: CFO’s nemen nauwelijks risico’s

tekst Joel Roerig“CFO’s nemen nauwelijks risico’s en zijn dol op de gebaande paden”, zegt Vusi Thembekwayo aan het eind van het interview met een provocerende grijns. Vusi mag dan een podiumdier met een briljant gevoel voor humor zijn, hij is geen clown en weet precies waar hij het over heeft. De meeste CFO’s zijn volgens hem ‘witte schapen’ die zich richten op een product, voorspelbaarheid en succes, terwijl zwarte schapen meer op hebben met beleving, belang en opereren op de grens van chaos. “Dat is wat de besten onderscheidt van de rest.”Natuurlijk is het ‘zwarte schaap’ een slimme vondst, want in Zuid-Afrika is het nog verre van gewoon dat een zwarte ondernemer de gevestigde – blanke – orde bestormt. Vusi’s bedrijven, het adviesbureau Motiv8 en investeringsbedrijf Watermark Afrika Fund, draaien tegenwoordig een jaaromzet van 10 miljoen euro, maar het is Vusi niet bepaald komen aanwaaien. De man die nu graag opschept over zijn strakke pakken, glimmende horloges en kleurrijke sokken, begon als een berooide durfal met een hoofd vol dromen waarin niemand geloofde.Maar in Vusi’s wereld zijn dromen geen luchtkastelen. “Mensen zijn een manifestatie van hun geloof, met vaardigheden heeft succes weinig te maken”, zegt hij. “Als je gelooft dat je middelmatig bent, dan zul je ook zo leven. Als je gelooft dat je de sterkste bent, ben je dat ook.” Dat is misschien een beetje gemakkelijk praten voor iemand met het talent van woordvirtuoos Vusi, die in mei van dit jaar onze CFO Awards in Zuid-Afrika van vorm en inhoud voorzag. Even voor de goede orde: Vusi is zonder meer een motiverend spreker, maar zijn tsjakkagehalte is nul. Vraag hem hoe een bedrijf snel kan groeien en hij begint over ebitda, kasstroomrapportage en tijd investeren in de opbouw van technische kunde. “Sprekers kunnen niet langer entertainers en provocateurs zijn, ze moeten ook de littekens van de loopgraven van het zakenleven hebben”, vindt hij. “Ik heb in diverse besturen gezeten, ik heb gekampt met enorme P&L-druk en ik weet hoe het is om aan aandeelhouders te rapporteren.”Als kind kreeg Vusi al een studiebeurs, zodat hij een goede school kon bezoeken in Benoni, dat tijdens de apartheid als blanke stad – onder de rook van Johannesburg – was ontwikkeld. Het belabberde onderwijs in Wattville, het township vlak bij Benoni waar hij opgroeide, liep Vusi daardoor gelukkig mis. Op zijn zeventiende stond hij al bekend als de beste jonge spreker in Afrika en tijdens de English Speaking Union International Competition met kandidaten uit de hele wereld werd hij derde.“Ik dacht dat wij aan de slag zouden kunnen als spreker en we begonnen een bedrijfje dat zich specialiseerde in forensic marketing”, vertelt Vusi. Hij was eenentwintig jaar en zijn – inmiddels volkomen ingebakken – gebruik van het woord ‘wij’ was een beetje overdreven, geeft hij grif toe. “Je moet het koninklijke meervoud gebruiken als ondernemer. Je bent vaak eenzaam en onzeker en je beweegt je op de rand van de samenleving, waar de meeste mensen groepsdieren zijn. Het klinkt arrogant als je dan over ik, ik, ik begint.”Zero love“I got zero love, my friend”, zegt Vusi over die begintijd. “Ik had één pak, dat mijn moeder voor mij had gekocht bij Woolworths. Het was een grijs pak met een lichtblauw overhemd en bruine schoenen. Ik zie het nog voor me.” Op een dag belde diezelfde moeder, een receptioniste, hem op en vertelde hem niet meer thuis te komen, omdat een deurwaarder (‘zo’n groot, blank uitsmijterstype’) zijn rode Toyota RunX met blitse velgen en zes versnellingen wilde vorderen. “Ik kon me de maandelijkse betalingen niet veroorloven. Mijn moeder had een tas voor mij gepakt, die ze me in een andere straat toespeelde. Ik reed op de reservetank naar mijn kantoor in Pretoria en ging daar slapen. Dat was de eerste nacht van zeven maanden.”Langzaam kreeg Vusi een paar opdrachten, totdat de CEO van groothandelaar Metro Cash & Carry hem hoorde spreken. “Ik ben nog steeds een klein beetje teleurgesteld dat ik destijds het ondernemersbestaan heb verruild voor een baan. Een procentje spijt misschien”, zegt Vusi, om er in één adem aan toe te voegen dat hij aspirant-ondernemers juist aanraadt een paar jaar voor een groot bedrijf te werken. “Je leert er hoe het niet moet. En je leert er invloed uit te oefenen in een omgeving waar je geen autoriteit hebt.”In eerste instantie was Vusi geen enorme hit bij ‘Metcash’, maar toen een familielid in het Chris Hani Baragwanath-ziekenhuis in Soweto belandde en de voedselvoorziening er problematisch bleek, zag hij een kans. “Ik kreeg een vrijbrief en een klein budget om grote, nieuwe institutionele klanten als ziekenhuizen en gevangenissen aan te trekken. In enkele jaren heb ik die business van een verwaarloosbare 16 miljoen rand (net iets meer dan een miljoen euro) laten groeien tot 463 miljoen rand.” Succes, zeker van een piepjonge vijfentwintigjarige Zoeloeman in een omgeving van oudere, blanke grootgrutters, leidt snel tot jaloezie. “De afdeling Operations stal mijn klanten en het hoofd van IT hield een ERP-implementatie tegen, omdat die de diefstal zou verijdelen.”Simpel levenIn de periode dat Vusi op zwart zaad zat, had hij zich echter tot vechtersbaas ontwikkeld. “Er is een reden dat filosofen, monniken en mensen als Gandhi zo simpel leven: het brengt je dichter bij je doel. Toen ik in mijn kantoor sliep en geen opdrachten kreeg, ontdekte ik mezelf, en ik wist dat er grootse dingen voor mij in het verschiet lagen. Weerbaarheid is geen karaktereigenschap, maar aangeleerd gedrag. Als je in de boksring staat en Mike Tyson komt steeds op je af, dan leer je op een gegeven moment terug te vechten.”Vusi ging de confrontatie aan en won, maar toen oprichter en algemeen directeur Carlos de Santos het veld moest ruimen, nam Vusi’s populariteit – ondanks of vanwege zijn commerciële succes – snel af. “Met Carlos verdween de ziel van het bedrijf. De nieuwe directeur en ik konden niet met elkaar door één deur. Hij stamt uit een verleden waarin mijn moeder een kassadame in een van zijn winkels was en een zwarte twintiger als ik zijn tuin zou aanharken. Het eerste wat hij tegen mij zei, was dat ik een paar jaar geluk had gehad, maar dat hij er nu een einde aan zou maken.” Vusi’s beste vriend op school was blank en hij twitterde onlangs dat hij er genoeg van heeft dat veel zwarte Zuid-Afrikanen hun problemen altijd aan de blanken en de apartheid wijten, maar hij geeft, schoorvoetend, toe dat ras destijds toch wel een rol speelde. “Tijdens mijn exitgesprek zei de CEO: ‘Jongeman, op een dag zul je hier spijt van hebben, want je had hier nog veel kunnen leren.’ Ik zei: ‘Peter, ik heb hier meer geleerd dan je ooit zult begrijpen. En dit zijn niet de lessen die ik nog langer wil volgen.’”Leren van foutenOp aanraden van de vorige CEO kocht Vusi de ‘new business’-afdeling van Metro, maar het viel niet mee om even succesvol te blijven zonder de balans van de grootgrutter als garantie. “Ik werd gedwongen zestien man personeel mee te nemen en beet daarna tweeënhalf jaar lang op een houtje.” De garage van Vusi’s huis diende tot afgrijzen van zijn echtgenote als opslagruimte en vandaaruit gingen de voedselpakketten naar de klanten. “Destijds heb ik hard leren werken en kosten leren managen.”Langzamerhand werd het succesverhaal van Vusi bij Metro bekender. Hij werd steeds vaker als spreker gevraagd en wie Vusi één keer heeft gehoord, wil hem opnieuw horen. Toen Vusi’s bedrijf een nieuw contract met een gevangenis sloot, kreeg hij een telefoontje van een veel grotere concurrent die het contract wilde overnemen. Vusi deed snel een valuatiecursus, ging met bravoure de onderhandelingen in en verkocht zijn hele bedrijf voor een mooi bedrag. “Als je goed werk doet voor de samenleving, kun je goed geld verdienen”, is een van zijn conclusies.Tegenwoordig vliegt de man uit Wattville van hot naar haar om zijn populaire spreekbeurten te houden en investeert hij in veelbelovende kleinere bedrijven in Zuid-Afrika, waaronder een internetbloemist, na eerst enkele jaren als partner in een private equity-bedrijf te hebben gefungeerd. Voor het publiek kwam zijn doorbraak vorig jaar als vast jurylid in de Afrikaanse versie van Dragons’ Den, een programma dat in 2007 en 2008 in Nederland op televisie was met Jort Kelder in de hoofdrol.Vusi doet tegenwoordig een executive MBA bij de Hult International Business School in Londen – ‘met 47 nationaliteiten in de klas’ – en treedt regelmatig op als dagvoorzitter of panellid tijdens de bijeenkomsten van onze zusterorganisatie CFO South Africa. “Onze volgende stap is een eigen investeringsfonds op te bouwen.” Daarbij kan Vusi handig gebruikmaken van de wereldwijde contacten die hij als spreker heeft opgebouwd. “Ik heb geleerd van mijn fouten en nu ben ik er klaar voor.” Vusi Thembekwayo is keynote spreker op het Jaarcongres Finance Transformation op donderdag 12 november 2016 in De Fabrique te Maarsen.