Zijn CFO’s goed genoeg voorbereid op geopolitieke disruptie?

12 juni 2024

Elk bedrijf kan het slachtoffer worden van geopolitieke conflicten.

Elk land, elke sector elk bedrijf kan het slachtoffer worden van de verstoring van economische stromen door geopolitieke gebeurtenissen ver of dichtbij. En met iedereen bedoelen we ook echt iedereen. Zelfs Barbie. De film die vorig jaar een wereldwijde kaskraker werd, bevatte volgens de Vietnamese regering, naast heel veel roze, ook een kaart waarop de ‘nine-dash-line’ zou staan. Die lijn staat symbool voor China’s territoriale ambities in de Zuid-Chinese Zee.

De ‘kaart’ in kwestie, in de film een soort kindertekening van de wereld volgens Barbie, zorgde ervoor dat Vietnamese fans hare hoogblonde en langbenige hoogheid niet konden aanschouwen, althans niet in de eerste weken dat de film uitkwam.

Gisteren nog kreeg Nederland een waarschuwing van China vanwege het incident vorige week in de Oost-Chinese Zee, waarbij het marineschip Zr.Ms. Tromp ‘onveilig’ zou zijn benaderd door Chinese gevechtsvliegtuigen. Hoewel de Oost-Chinese Zee niet behoort tot de territoriale wateren van China, maakt de reactie van het Chinese ministerie van defensie duidelijk dat een militaire of diplomatieke rel ieder moment op de loer kan liggen, met alle gevolgen van dien.

Politieke disruptie treft niet alleen maar grote multinationals
Globalisering handel gaat economische spanning tussen landen doen toenemen
Doe als CFO de geopolitieke stresstest onderaan dit artikel

Politieke disruptie voor iedereen

Politieke risico’s waren lange tijd het exclusieve domein van mijnbouw- en fossiele energiebedrijven. Maar die tijd is voorbij. Onderzoek van McKinsey toonde al in 2015 aan dat 84% van alle ondervraagde CEO’s en kaderleden van multinationals verwachtte dat geopolitieke instabiliteit impact zou gaan hebben op hun bedrijfsvoering. Bijna 60% van de respondenten geloofde dat dit de winst van hun bedrijf zal schaden. Uit een enquête van EY, afgenomen in 2019 (vlak voor de corona-epidemie en drie jaar voor de Russische invasie in Oekraïne), blijkt dat bijna de helft van de bedrijven de politieke risico’s in de laatste twee jaar zag toenemen. Vandaag de dag geven negen op tien van de door EY ondervraagde CEO’s aan dat ze geopolitieke risico’s altijd meenemen in hun strategische en investeringsbeslissingen. Negen jaar geleden was dat minder dan één op vijf. Maar hoe representatief is de EY steekproef onder grote multinationals voor de gemiddelde Nederlandse CFO?

Ook lid worden van het CFO.nl Panel?

Als betrokken CFO kun je samen met vakgenoten invloed uitoefenen op de toekomst binnen jouw sector. Bespreek belangrijke trends, ontwikkelingen en strategieën tijdens onze online CFO.nl Panels. Geïnteresseerd in kosteloze deelname? Bezoek CFO.nl/panel voor meer informatie en sluit je aan.

Ja, ik meld me aan

Importverbod op landbouwproducten

Het is augustus 2019. De Belgische Boerenbond (BB) en Nederlandse Fruittelers Organisatie (NFO) stellen dat Europa haar fruittelers in de steek laat. “Het water staat ons aan de lippen. Boomgaarden worden aan de lopende band verkocht of gesloten”, zegt Luc Borgugnons, voorzitter van de sectorvakgroep Fruit van de Belgische Boerenbond. “De boycot van Rusland is een gemeenschappelijk doel, maar in de praktijk zijn wij als kleine sector de dupe. Wij moeten er als Nederland en België bij de EU op blijven hameren dat de sancties worden herzien, omdat we echt in de problemen zitten.”

Vijf jaar eerder, in 2014, strafte de Europese Unie Rusland voor de (eerste) invasie van Oekraïne met de nodige handelssancties. Rusland reageerde zelf met een importverbod op landbouwproducten, zoals fruit, groenten, vlees, zuivel en meelproducten. Waar op EU-niveau niet over was nagedacht was dat ruim 40% van de Belgische en 20% van de Nederlandse conferenceperen aan Rusland werden verkocht.

Politieke disruptie treft dus niet alleen maar grote multinationals. Ook wanneer ik spreek met MKB-bedrijfsleiders, komen steeds meer verhalen naar boven over hoe geopolitieke gebeurtenissen hun bedrijfsvoering verstoren. Iedereen kan in de problemen komen door politieke disruptie. Maar de fruittelers zagen zichzelf nooit eerder als potentiële speelbal in een geopolitiek conflict.

Tijdens de coronajaren bleek dat zelfs onze gezondheidszorg onderhevig was aan geopolitieke krachtmetingen. Mondmaskers, beademingsapparatuur en vaccins werden allemaal gebruikt als geopolitieke pasmunt. En met de Russische inval in Oekraïne zorgde een conflict tussen twee landen waarbij wij ons tot voor kort weinig betrokken voelden, er opeens voor dat de energiefactuur voor heel wat Europese gezinnen onbetaalbaar werd.

Hadden de Belgische en Nederlandse perenboeren de politieke disruptie kunnen voorzien?

Politieke disruptie komt vaak onverwacht. Toch is het mogelijk om heel wat risico’s in te schatten. Laat ons eens kijken naar de Russische sancties op de Europese landbouwsector van 2014. Die troffen onze Belgische en Nederlandse fruittelers. Ze zagen het niet aankomen, maar ze hadden de keten van gebeurtenissen die leidde tot de Russische importsancties gedeeltelijk kunnen voorspellen.

Laten we inzoomen op de feiten:

Het lokale politieke conflict in Oekraïne kreeg in 2014 al internationale dimensies toen de anti-regeringsprotesten een pro-Europese wending namen (de Euromaidan) en er een pro-Europese kabinet aantrad, wat tegen de wensen van de pro-Russische bevolking op de Krim en in Oost-Oekraïne inging.
Ruslands annexatie van de Krim was onverwacht, maar gezien de historische relatie tussen Rusland en de Krim was het niet onvoorstelbaar.

Wat daarna gebeurde, was zeer voorspelbaar:

Het was te verwachten dat Europa (en de VS) niet snel militair zouden ingrijpen in een land aan de rand van Europa. Dat deden ze ook niet toen Rusland in 2008 zijn invloed uitbreidde in Georgië.
Het was te voorspellen dat Europa sancties zou opleggen als signaal, gezien het engagement van Europese parlementsleden tijdens de initiële protesten.
Het was te voorzien dat Rusland tegenmaatregelen zou nemen.
Het was te verwachten dat Ruslands maatregelen de landbouwsector zouden treffen. In handelsconflicten wordt de landbouwsector vaak als een geschikt doelwit beschouwd vanwege de politieke invloed van de sector. Rusland nam ook al eerder de voedingssector in het vizier, zoals bij de boycot van Georgische en Moldavische wijnen in 2006.

Dit alles betekent niet dat we de annexatie van de Krim in 2014, de sancties van de EU en de tegenmaatregelen van Rusland 100% konden voorspellen. Maar gezien de conflictueuze relatie tussen de EU en Rusland en de geschiedenis van economische sancties en tegenmaatregelen, waarvan velen de landbouwsector troffen, hadden we de Nederlandse en Belgische fruittelers kunnen adviseren om hun activiteiten op de Russische markt sterk te heroverwegen. Bovendien hadden we sneller signalen kunnen opmerken die wezen op een mogelijke boycot in de landbouwsector, zodra de eerste tekenen van het conflict zich voordeden.

Lees ook op CFO.nl: CPB: handelsoorlog China en VS risico voor stabiliteit Nederland

Een nieuwe wereld

Wat is er veranderd dat er nu zoveel politieke disruptie is? Na de Koude Oorlog leken de grote wereldconflicten iets uit het verleden.

In de jaren negentig zagen we een versnelling van de globalisering. Bedrijven namen de voormalige Sovjetstaten, China en steeds meer andere landen in Azië, Afrika en Latijns-Amerika op in hun toeleveringsketens. Diezelfde landen werden daarnaast ook als afzetmarkt steeds belangrijker.

De globalisering was zo succesvol dat er in de eerste twintig jaar na de val van de Berlijnse muur geen politieke grenzen leken te bestaan. Een globale beweging naar een liberaal-kapitalistische wereldsysteem en weinig geopolitiek conflict leek de toekomst. Een beweging die veel impact had op de stromen van goederen en geld tussen landen.

Maar met die globalisering van handel en geldstromen groeide ook het globale zelfbewustzijn. De afgelopen vijftien jaar zijn China, Rusland en vele andere landen steeds meer hun plaats gaan opeisen in het internationale systeem. Ze bakenden hun eigen invloedssferen opnieuw af en kwamen daarbij steeds meer in conflict met andere landen. De veranderende machtsverhoudingen, het succes van autoritaire leiders en ook de toenemende grondstoffenschaarste – het zijn allemaal ontwikkelingen die een vruchtbare voedingsbodem vormen voor politieke disruptie .

Sancties niet langer exclusief westers instrument

Landen vechten geopolitieke geschillen soms met geweld uit, zoals in Oekraïne. Maar dat zijn eigenlijk uitzonderingen. Veel vaker gebruiken regeringen economische wapens. Ze anticiperen op elkaars afhankelijkheden om druk uit te oefenen. Die strijd heeft vele gezichten, van ouderwets handelsprotectionisme tot economische sancties als straf voor politieke conflicten.

Landen laten zich steeds minder gelegen liggen aan de Wereldhandelsorganisatie en economische sancties zijn al lang niet meer het exclusieve instrument voor het Westen om ‘schurkenstaten’ te treffen. Ook landen als Rusland en Saoedi-Arabië gebruiken nu sancties – en de doelwitten zijn steeds vaker ook Westerse landen. Dat ondervond de Europese voedingsindustrie in 2014 toen Rusland de sector sancties oplegde. Maar ook Saoedi-Arabië is niet te beroerd om geopolitieke meningsverschillen hard uit te spelen. Het land sloot een tijdje zijn land- en luchtgrenzen met Qatar omwille van een conflict met het buurland. Maar Saoedi-Arabië liet bijvoorbeeld ook al haar studenten die in Canada studeren, terugkeren omwille van een kritische tweet van Canada’s minister van Buitenlandse Zaken Chrystia Freeland over de arrestatie van een mensenrechtenactiviste in Saoedi-Arabië.

Ook een land als China gebruikt een hele reeks informele maatregelen om de import van producten te beperken uit landen waarmee het een conflict heeft. In 2016 ging Zuid-Korea akkoord met het plaatsen van Amerikaanse THAAD-raketten om zich te beschermen tegen nucleaire wapens uit Noord-Korea. China zag dit als bedreiging. Het startte een boycot van het toerisme in Zuid-Korea en andere Koreaanse importproducten, zoals auto’s.

De verkoop van Hyundai in China zakte met 42%, die van KIA met 54%. En 80% van de supermarkten in China die eigendom zijn van Lotte, een bedrijf dat grond ter beschikking stelde voor de opstelling van het THAAD-systeem, werden gesloten omwille van acute zorgen om de ‘brandveiligheid’.

Toeleveringsketens als wapen

Ook toeleveringsketens worden steeds vaker als wapen ingezet. Olie-exporterende landen gebruikten al eerder het oliewapen om politieke druk te zetten. Ondertussen wordt de inzet van de grondstoffen voor hernieuwbare energietoepassingen ook steeds meer als een strategisch wapen overwogen. China gebruikt al decennialang haar dominantie van het mijnen en raffi – neren van grondstoffen om ook de hele hernieuwbare energieketen te gaan beheersen. En Amerika gebruikt controles op de export van technologie om China’s militaire en economische groei in te dammen.

Voor bedrijven zoals het Vlaamse IMEC of het Nederlandse ASML die konden bloeien door met de hele wereld zaken te doen, is de technologie-oorlog een mes dat aan twee kanten snijdt. Enerzijds worden er dankzij deze geopolitieke conflicten met China, steeds meer Europese subsidieprogramma’s in het leven geroepen, waarvan ze kunnen profiteren. Anderzijds wordt het steeds moeilijker voor Europese bedrijven om zaken te doen met China.

Het conflict tussen de VS en China maakt bedrijven voorzichtiger. Veel bedrijven implementeren vandaag de dag een China Plus One-strategie. Ze behouden hun fabrieken in China, maar tegelijkertijd breiden ze hun productiecapaciteit uit naar locaties buiten China. Foxconn, het Taiwanese bedrijf dat iPhones produceert, heeft haar assemblageactiviteiten naar India verplaatst. Een andere strategie om minder kwetsbaar te zijn voor ruzies tussen China en de VS is het opsplitsen van bedrijven, zoals Sequoia Capital heeft gedaan door zijn Chinese tak zelfstandig te maken. Ook farmaceutische bedrijven, waaronder AstraZeneca, overwegen deze aanpak.

Voorbereiden

Hoe kun je je als bedrijf voorbereiden op geopolitieke gebeurtenissen? De klassieke politieke risicoanalyse vertrekt vanuit de locaties waar je als bedrijf actief bent en gaat dan kijken welke politieke risico’s er bestaan (onteigening, geweld, sociale onrust, etc.) en maakt dan een analyse van het lokale politieke systeem. Heel wat van deze klassieke risico’s zijn verzekerbaar. Dat geldt veel minder voor geopolitieke risico’s. Bij een geopolitieke risicoanalyse gaat het over de stromen die verstoord worden, binnen en tussen landen. Om geopolitieke risico’s in kaart te brengen ga je als volgt tewerk:

De kritische stromen van goederen, geld, mensen en informatie binnen je bedrijf in kaart brengen is de eerste stap. Dat zijn de stromen die, als ze onderbroken worden, het bedrijf grote schade kunnen berokkenen.
Voor die kritische stormen bekijken we dan of er een risico bestaat op disruptie. Wat is het risico op conflict tussen twee landen, wat is hun huidige relatie, welke geschiedenis slepen ze mee en wat zijn mogelijke spanningspunten?
Uiteindelijk maken we een afweging voor welke risico’s we maatregelen nemen om ze te verminderen of af te dekken. Maatregelen kunnen bestaan uit: extra voorraden aanleggen, diversificatie van markten, langere leveringstermijnen voorzien, jezelf terugtrekken uit bepaalden landen, het permanent monitoren van de situatie.

Een ding is zeker: in een wereld waarin geopolitieke conflicten steeds vaker voorkomen en steeds meer impact hebben op onze economie, is het noodzakelijk om als bedrijf geopolitieke ontwikkelingen op een structurele manier te volgen en de potentiële risico’s en opportuniteiten die hierdoor ontstaan op voorhand in kaart te brengen.

Geopolitieke risico’s. Echt voor iedereen? Een kleine stresstest voor CFO’s

Laten we eerst een korte stresstest uitvoeren om de impact van geopolitieke disruptie te illustreren. Stel je de volgende scenario’s voor en bedenk wat dit zou betekenen voor jouw bedrijf:

Scenario 1 Je belangrijkste exportmarkt legt een tarief van 25% op je producten.
Scenario 2: Je belangrijkste exportmarkt sluit volledig haar grenzen voor je producten.
Scenario 3: De prijs van een essentiële grondstof voor je bedrijf verviervoudigt.

Elk van deze drie scenario’s zou waarschijnlijk een aanzienlijke impact hebben op je bedrijf. Maar afhankelijk van je voorbereiding kan elk scenario aanzienlijke schade toebrengen aan je bedrijf, of juist een concurrentievoordeel opleveren.

Elk van deze situaties deed zich de voorbije jaren voor.

Scenario 1: De EU en China dreigden als reactie op door de VS verhoogde invoertarieven voor staal en aluminium een tarief van 25% op te leggen aan Amerikaanse producten tijdens het handelsconflict in 2018.
Scenario 2: Een handelsembargo in 2014 trof de Belgische perenboeren die 70% van hun exporthandel met Rusland bedreven in 2014.
Scenario 3: De prijs van zeldzame aardmetalen steeg abrupt toen China in 2010 haar export beperkte naar aanleiding van een grensconflict met Japan.

In deze drie gevallen waren de getroffen bedrijven niet direct betrokken bij het conflict dat aanleiding gaf tot de economische maatregelen. Ze waren bovendien totaal onvoorbereid op een dergelijke schok.

Opportuniteiten in disruptie

Uiteraard biedt politieke disruptie evengoed kansen als dat het risico’s met zich meebrengt. Meer geopolitieke disruptie kan betekenen dat bedrijven die anders zouden wegtrekken uit Europa omwille van de kosten, dat nu misschien niet doen omwille van geopolitieke risico’s. Uit onderzoek van de ECB blijkt dat geopolitieke risico’s de belangrijkste reden zijn voor bedrijven om zich (weer) in de EU te vestigen. Kosten van energie, onderdelen en arbeid, zijn een reden om juist niet naar de EU te komen. Toenemende geopolitieke risico’s in bijvoorbeeld Azië kunnen de EU relatief aantrekkelijker maken voor investeerders. Gegeven de verschuiving van het demografische en economische zwaartepunt van de wereld naar Azië, zal dit voordeel waarschijnlijk niet ten volle kunnen worden benut. Veel bedrijven kunnen nu eenmaal niet overleven zonder de grote Aziatische markten.

Hans Diels is toekomstdenker en expert geopolitiek bij het ondernemersplatform ETION. Van zijn hand verscheen dit jaar het boek ‘Markt onder vuur’. Voor CFO Magazine schreef hij eerder over geopolitiek – CFO, let op! Geopolitieke risico’s are here to stay! – en over scenario planning: “Maak plaats voor de Chief Fantasy Officer!”

Markt onder vuur Hans Diels boek