CFO Day 2024 – “Only when the tide goes out…” – in het teken van geopolitieke onrust

Als het eb wordt, blijkt duidelijk wie er geen zwembroekje aan heeft, zegt superbelegger Warren Buffett. CFO Day 2024 stond in het teken van die uitspraak. Gaandeweg werd duidelijk dat het laagtij waar Buffett op zinspeelt vooral politiek van aard lijkt. Vooral de dreiging van het steeds machtiger wordende China blijkt een terugkerend thema. Hoe kun je jezelf als CFO daar tegen indekken?

Na een warm welkom van Amber Overbosch, namens de CFO Community, neemt dagvoorzitter Rens de Jong het publiek mee in het thema van CFO Day 2024.
“Only when the tide goes out, do you discover who has been swimming naked”, luidt de uitspraak van Warren Buffett. Zijn woorden worden vaak geïnterpreteerd als een waarschuwing voor ondernemers en businessleaders: als zich na een periode van hoogconjunctuur een recessie aandient, zal blijken welke bedrijven daar goed op hebben geanticipeerd en welke niet. Buffett doelde hiermee voornamelijk op het keren van het economisch tij. Op CFO Day werd hier de geopolitieke factor aan toegevoegd, vooral de dreiging van het steeds machtiger wordende China komt aan de orde.

Edin Mujagić, naast Hans Peter van Arkel (Shell), Karin van Selm (Rabobank), Vivienne de Leeuw (Havenbedrijf Rotterdam) en Louise van Schaik (Instituut Clingendael) een van de sprekers tijdens de plenaire opening aan het begin van de dag, blijft nog het dichtst bij Buffets economische perspectief om naar de wereld te kijken. Mujagić (nog heel even hoofdeconoom van vermogensbeheerder OHV) benadrukt dat we in toenemende mate te maken gaan krijgen met schaarste aan arbeid, energie, en allerlei grondstoffen – tot aan water toe. Ook waarschuwt hij voor de gevolgen van de oplopende inflatie. Die is mede het gevolg van de weifelingen van centrale bankiers om de rente te verhogen, uit angst voor het maatschappelijke onrust. Hij voorziet hogere overheidsschulden, die moeten worden gefinancierd via leningen – ‘een wissel op de toekomst’ – of door hogere belastingen, ’waarmee bedrijven en burgers nu extra lasten op hun bord krijgen’.

Zijn advies aan CFO’s die zich hier tegen willen wapenen? In elk geval nog eens goed kijken naar hun eigen balans – en de verhouding tussen steeds duurder vreemd vermogen en eigen vermogen.

Ook lid worden van het CFO.nl Panel?

Als betrokken CFO kun je samen met vakgenoten invloed uitoefenen op de toekomst binnen jouw sector. Bespreek belangrijke trends, ontwikkelingen en strategieën tijdens onze online CFO.nl Panels. Geïnteresseerd in kosteloze deelname? Bezoek CFO.nl/panel voor meer informatie en sluit je aan.

Ja, ik meld me aan

‘Gas als wapen’

De meeste andere sprekers op CFO Day hebben een iets andere invalshoek. Zij kijken vooral naar de geopolitieke ontwikkelingen van de laatste jaren. Louise van Schaik, hoofd van de afdeling EU & Global Affairs bij instituut Clingendael wijst op de oplopende internationale spanningen en de gevolgen daarvan voor de Europese Unie. Ze benadrukt de kwetsbaarheden van Europa op het gebied van energie, grondstoffen, chips en voedselvoorziening. Gevaarlijk: “Rusland heeft al eens gasboycot als wapen ingezet”. Daar bleek toen wel een mouw aan te passen omdat we onze energie ook uit andere landen kunnen krijgen. Maar wat als China besluit om geen zeldzame aardmetalen als yttrium, lithium en kobalt meer te leveren aan Europa? Vervangende leveranciers van die metalen – onmisbaar in consumentenproducten als horloges en mobiele telefoons en industriële en militaire toepassingen als magneten voor vliegtuigmotoren en raketafweersystemen – zijn niet zo gauw gevonden.

Individuele bedrijven hebben weinig invloed op het krachtenspel op het politieke wereldtoneel, maar ze kunnen wel proberen hun eigen kwetsbaarheden te beperken. Van Schaik raadt de aanwezige CFO’s onder andere aan om hun toevoerketens in kaart te brengen, en na te denken over voorraden. Zaken die ze door de steeds strenger wordende ESG-wetgeving (CSRD en CSDDD) toch al moeten doen. “Gebruik dat in je voordeel”, raadt ze aan.

‘Geopolitieke amateur’

Van Schaiks verhaal sluit aan bij de online presentatie van Rob de Wijk van het The Hague Centre for Strategic Studies. Hij pleit voor een ‘geopolitieke due diligence’ voor bedrijven. De Wijk stelt dat organisaties de internationale verschuivingen in kaart moeten brengen, inclusief grondstoffen, energie en de bevoorrading van hun ketens en moeten bepalen hoe deze ontwikkelingen hun eigen organisatie raken. Vervolgens is het dan zaak om – zo goed en zo kwaad als dat kan – maatregelen te nemen om die afhankelijkheid te beperken, zoals ‘nearshoring’.

Daarmee is de toon van de dag gezet. Het gaat op deze CFO Day vaak over die geopolitieke verschuivingen in de wereld, en dan vooral over de opmars van China. Over de gevaren dat China om wat voor reden ook geen zaken meer zou willen doen met Europa. “Een nachtmerrie”, zo zegt Vivienne de Leeuw (CFO Havenbedrijf Rotterdam) over wat er gebeurt als Rusland een ‘kolonie’ van China wordt en over de Russisch-Chinese militaire dreiging en de noodzaak voor de Europese landen om de investeringen in defensie op te voeren, zeker als de VS straks Donald Trump als president krijgen. Dezelfde Trump die een vreemde ‘bromance’ met Poetin lijkt te hebben. Dezelfde Trump die herhaaldelijk heeft gedreigd dat de VS gewoon zal toekijken als Rusland Europa komt binnenvallen, zolang Europa tenminste niet meer geld gaat bijdragen aan de NAVO. Dezelfde Trump die door Rob de Wijk herhaaldelijk is bestempeld als een ‘geopolitieke amateur’, en die niet lijkt in te zien dat de VS ook geraakt zullen worden als het Europees-Amerikaanse bondgenootschap wordt ondermijnd door een land als China.

Lees ook op CFO.nl: CFO Day 2024: hoe voorkomen we dat AI een existentiële bedreiging wordt voor de mens?

Strijd om de wereldmacht

Ook ‘keynote speaker’ Arend Jan Boekestijn, expert geopolitiek en strategie, wijst op de toenemende dominantie van China in de wereld en de gevaren voor Europa die daar het gevolg van zijn. Volgens Boekestijn tekent zich een strijd om de wereldmacht tussen vier partijen af: de VS, China, India en de EU. De beste kaarten hebben de VS en China.

De VS hebben volgens hem een aantal sterke troeven, zoals een grote thuismarkt, een cultuur van risico nemen, een relatief jonge bevolking, energieonafhankelijkheid en de beste universiteiten ter wereld. Ondanks deze voordelen zijn er ook serieuze bedreigingen, met name de mogelijke terugkeer van Donald Trump als president.

Net als De Wijk wijst Boekestijn op Trumps onvoorspelbaarheid en zijn bereidheid om democratische normen te ondermijnen. Keuzes die de Amerikaanse positie ernstig kunnen verzwakken en de internationale stabiliteit ondermijnen. China’s grootste kracht ligt in zijn bijna-monopolie op – Louise van Schaik zei het al – kritieke aardmetalen. Daarnaast is China goed gepositioneerd voor de AI-revolutie. Wel is China nog steeds afhankelijk van westerse technologie voor geavanceerde chips, wat een potentieel struikelblok vormt. Intern kampt China met vergrijzing, een hoge jeugdwerkloosheid en de nasleep van de strenge Covid-maatregelen. En dan is er nog de sluimerende kwestie Taiwan, in de ogen van China een ‘afvallige provincie’. Boekestijn acht een economische blokkade van het land door China een reële mogelijkheid.

En Europa? De EU kampt met vergrijzing, energie-afhankelijkheid en een zwakke defensie. Hoewel er nu wordt geïnvesteerd in defensie, duurt het jaren voordat dit vruchten afwerpt. Wellicht te laat om zich goed te kunnen verdedigen in het geval dat Trump president wordt. Populisme en pro-Russische sentimenten verdelen de EU intern en bemoeilijken een gezamenlijk buitenlandbeleid.

Een behoorlijk zorgelijke visie, maar ook Boekestijn geeft de aanwezige CFO’s een paar adviezen mee: “Bedrijven die sterk afhankelijk zijn van China, moeten diversifiëren en hun activiteiten en ketens uitbreiden of verplaatsen , bijvoorbeeld naar India.” Pensioenfondsen trekken zich al terug uit China, een verstandige zet volgens hem.

Hybride oorlogsvoering

De opmars van China op een heel ander front komt aan de orde tijdens een sessie over cybercrime, ‘Why Pandas like Dutch Cheese’. Pim Takkenberg, general manager bij cybersecuritybedrijf Northwave weet duidelijk te maken dat er een tijd van hybride oorlogsvoering is aangebroken en allerlei technologieën tegen Westerse overheden en bedrijven kunnen worden gebruikt. China streeft ernaar om weer een wereldmacht te worden en zet hiervoor een langetermijnstrategie in, aangestuurd door de communistische partij. En China gaat ver in het vergaren van informatie en technologie, ook via digitale spionage. Takkenberg illustreert dit aan de hand van een aantal voorbeelden. Hij wijst op de verdacht opvallende gelijkenissen tussen de Amerikaanse Lockheed F-35 straaljager en de Chinese Chengdu J-20, en de Britse Rolls-Royce Ghost en de Chinese Geely GE11.

Drie grote Chinese overheidsinstanties houden zich bezig met digitale spionage: het Ministry of Public Security, het People’s Liberation Army en het Ministry of State Security. Met name de laatste is berucht vanwege zijn offensieve activiteiten om inlichtingen te verzamelen. Een opvallend voorbeeld is hoe een Chinese ‘onderzoeksgroep’ met medeweten van Microsoft toegang kreeg tot de broncode van de software van het bedrijf om deze te controleren op achterdeurtjes, maar vervolgens de ontdekte kwetsbaarheden achterhield en inzette voor spionage. “De omgekeerde wereld”, aldus Takkenberg.

Net als andere sprekers op CFO Day gaat ook Takkenberg kort in op wat bedrijven kunnen doen tegen de bedreigingen in dit tijdperk van geopolitieke spanningen. Tegen de al dan niet Chinese cybercriminaliteit, in zijn geval.

Het is in elk geval essentieel ‘om zowel de tegenstander als jezelf goed te kennen’, haalt Takkenberg de Chinese generaal Sun Tzu aan. Met andere woorden: bedrijven moeten zich afvragen of ze goed zicht hebben op de gevaren van cybercriminaliteit, hun kwetsbaarheden in kaart brengen en zich voorbereiden op een aanval. Daarnaast is het van belang dat ze zich snel kunnen herstellen als ze inderdaad slachtoffer zijn van cybercrime. “Misschien is een aanval onvermijdelijk, en is het niet de vraag óf je het slachtoffer wordt van een cyberaanval maar wánneer”, klinkt het uit de zaal. “Misschien”, riposteert Takkenberg. “Maar misschien kan een goede bescherming zorgen dat aanvallers eerder voor een ander, makkelijker doelwit kiezen.”

Lees ook op CFO.nl: Tidal Wave Session CFO Day 2024: hoe lossen we de Nederlandse arbeidsproductiviteitspuzzel op?

Voorspoed

Toch klinken er ook optimistischer geluiden op CFO Day. Tijdens de plenaire sessie in de ochtend heeft Mujagić het erover dat tijden van onrust vaak ook de kiemen van vooruitgang in zich dragen. De jaren dertig, bijvoorbeeld,: toen werd toch maar mooi de Rotterdamse haven uitgegraven. En in de crisis van jaren zeventig en tachtig werd de basis gelegd voor de automatiseringsgolf van de jaren negentig. Mogelijk dat we nu ook in een overgangsperiode leven, en dat er over een paar jaar een nieuwe tijd van voorspoed aanbreekt – misschien al in 2028, 20 jaar na de crisis die in 2008 werd ingeluid. Mujagić durft er geen eed op te zweren, maar is vol vertrouwen.

Waar die voorspoed dan aan te danken zou moeten zijn, blijft enigszins in het luchtledige hangen. Kunstmatige intelligentie (AI) is misschien een voor de hand liggende innovator. Maar ook daar moeten we wellicht niet al te veel hoop op vestigen. Dat blijkt uit de masterclass ‘De gevaren van superintelligentie’ van Otto Barten, oprichter van het Existential Risk Observatory, een stichting die zich ten doel stelt ‘existentiële risico’s te verminderen’, dat wil zeggen risico’s op menselijk uitsterven, permanente maatschappelijke ineenstorting, of de komst van dystopische samenlevingen.

Op termijn kan AI een dergelijk existentieel risico opleveren, denkt Barten. AI kan namelijk intelligenter worden dan mensen, en zichzelf ontwikkelen tot kunstmatige superintelligentie (ASI). Een van de grootste gevaren van deze “superintelligentie” is dat deze niet goed afgestemd kan worden op menselijke doelen. AI kan gedrag vertonen dat buiten de verwachte parameters valt, onze doelen verkeerd interpreteren, of zelfs veranderen. Dit kan leiden tot catastrofale situaties waarin AI zichzelf kopieert, hackt, wapens gebruikt of financiële instellingen infiltreert om zijn eigen gecreëerde doelen te bereiken.
Misschien is het mogelijk dit te voorkomen. Twee middelen kunnen worden ingezet. In de eerste plaats: proberen te vermijden dat AI gevaarlijke activiteiten kan uitvoeren. ‘Airgappen’, heet dat. Een air gap refereert aan een netwerkbeveiligingsmaatregel waardoor een beveiligd computernetwerk fysiek geïsoleerd wordt van onbeveiligde netwerken. Een tweede middel is strikte regulering. En dan maar hopen dat AI zich niet tegen de mensheid keert. Zeker is het niet.

Optimisme

Al met al zijn er wel enkele sprankjes van hoop tijdens de CFO Day: het geloof in betere tijden van Mujagić, de overtuiging van andere sprekers dat bedrijven zich kunnen wapenen tegen allerlei bedreigingen en het idee dat nog niet alles verloren is voor Europa. Dagvoorzitter Rens de Jong kan er niet echt vrolijk van worden. Aan het einde van de dag snakt hij naar een optimistisch geluid.

Boekestijn schiet hem te hulp en reikt hem twee strohalmen. In de eerste plaats is zowel Xi als Poetin bang voor het succes van democratische modellen, zegt hij. Dat toont aan dat de democratie nog steeds aantrekkingskracht heeft, en terecht: de sleutel tot welvaart en welzijn ligt volgens hem in het benutten van de kennis en creativiteit van de gehele bevolking, iets waar landen als Rusland en China in tekortschieten.
Daarnaast kan de verwevenheid van de internationale economie een remmende werking hebben op verdere escalatie van allerlei conflicten. Het is geen garantie – nationalistische sentimenten winnen het nogal eens van rationale overwegingen – maar toch. “Hopelijk is Xi zo verstandig dat hij de export van zijn eigen land niet gaat bedreigen door Taiwan verder uit te dagen.”

Met dit appel aan Xi – en de hoop op een overwinning van het gezonde verstand – kunnen we eigenlijk alleen maar afwachten wat de getijden van de geopolitiek ons gaan brengen. ‘Only when the tide goes out…’