‘De CFO als rationele rekenmachine, dat beeld klopt simpelweg niet’

In veel organisaties is de psychologische component bij het nemen van beslissingen onderbelicht. Terwijl deze factor een zeer significante impact kan hebben op de (financiële) uitkomst van deze beslissingen. Dat stelt Stefan Zeisberger, hoogleraar Financial Economics aan de Radboud Universiteit en de Universiteit van Zurich, die een programma over dit onderwerp verzorgt voor het Amsterdam Institute of Finance. Zeisberger doet als hoogleraar onderzoek naar investeringspsychologie, in het bijzonder risicovoorkeuren en -perceptie. Hij en zijn collega-onderzoekers ontdekten dat professionals hetzelfde soort fouten maken als leken. Dat bewijst des te meer dat dit onderwerp hoog op de agenda moet komen bij bedrijven en financiële instellingen. 

Zeisberger begon zelf als een typische ‘finance guy’. Hij schreef zijn scriptie over kredietrisico: “een puur technisch verhaal", zegt hij hierover. Echter, toen hij ouder werd raakte hij meer en meer geïntrigeerd door hoe onze psychologie onze beslissingen vormgeeft en hoe systematisch dit is. “Ik kwam erachter dat mensen die dachten dat ze zeer rationele besluitvormers waren, zoals de meeste financiële managers en investeerders, ook vatbaar zijn voor veelvoorkomende cognitieve fouten. Die ontdekking boeide me en het boeit me nog steeds tot op de dag van vandaag. Er valt nog veel te ontdekken op dit gebied.”

Prominente vooroordelen in de financiële wereld
Over de psychologische factoren bij zakelijke beslissingen zijn veel casestudy's gepubliceerd en dan met name over wat er misgaat, zoals te veel betalen voor een overname. “We vinden binnen de psychologie redenen waarom bestuurders dat doen", zegt Zeisberger “We noemen het ‘de vloek van de winnaar’. Te veel betalen gebeurt meestal bij veilingen, waar een CEO het bedrijf alleen krijgt wanneer hij degene is wiens bereidheid te betalen het hoogst is. Dan is het niet onwaarschijnlijk dat deze bestuurder te veel betaalt, omdat de andere partijen bereid waren minder te betalen. In dit soort situaties kunnen we dergelijke fouten waarnemen. Dat is ook de reden waarom zoveel M&A-transacties misschien niet optimaal zijn.”

De vloek van de winnaar is zeker niet de enige cognitieve valkuil die Zeisberger en zijn collega-onderzoekers tegenkomen. Hun onderzoek naar de psychologie van risico is vooral gefocust op investeringen. “Vanuit onderzoeksperspectief is dat een geschikt veld omdat we hier gelijksoortige beslissingen kunnen analyseren. Zo kunnen we achterhalen welke soort fouten zij daarbij maken. Hoe meer gegevens we hebben, hoe meer we kunnen zeggen over deze gevallen. Anders zouden we het vooral moeten hebben van anekdotisch bewijs. Desalniettemin zijn de psychologische valkuilen die we vinden bij beleggingsprofessionals net zo goed van toepassing op andere beroepsgroepen, zoals (financiële) managers en bestuurders in bedrijven.”

Overmoed en verliesaversie
Een dominante observatie uit de onderzoeken onder beleggers is dat de meeste van hen overmoedig zijn. “Ze denken dat ze betere vaardigheden hebben dan ze in werkelijkheid hebben en daarom doen ze te veel transacties", aldus de hoogleraar. “Wanneer je denkt dat je superieure vaardigheden hebt en je in staat bent om de volgende Google, Apple of Microsoft te kiezen, leidt dit meestal niet tot uitstekende resultaten.” In hun onderzoek gaan Zeisberger en zijn collega's dieper in op waarom professionals en bestuurders overmoedig zijn. Een van de redenen die zij ontdekten, is dat zij een vertekend geheugen hebben. “Als mensen hebben wij de neiging om goede beslissingen en goede resultaten beter te onthouden dan slechte en ongelukkige", aldus Zeisberger. “We zouden deze kunnen onthouden, maar we onderdrukken ze. Dit is een overlevingsstrategie. Deze bevooroordeelde herinnering bevordert je overmoed nog meer omdat je in het verleden kijkt en jezelf vertelt wat een geweldige investeerder je bent, ook al ben je helemaal niet zo geweldig.”
 
Een andere typische bias is verliesaversie, de angst om verliezen te maken. Zelfs in situaties waarin professionals meerdere beslissingen moeten nemen of meerdere investeringen moeten doen, hebben ze de neiging zich te concentreren op het verlies van één van die investeringen in plaats van naar het totaalplaatje te kijken. Een derde prominente bias is het hebben van een verkeerde risicoperceptie. “Dus hoewel we geen idee hebben van de werkelijke risico's, gedragen we ons alsof we die wel begrijpen", licht Zeisberger toe. “Als we de echte risico’s zouden kennen, zouden we ons anders gedragen.”
 
De illusie van de homo economicus 
In hun onderzoek kijken Zeisberger en collega's ook naar de factor persoonlijkheid. “Wat we proberen te doen is persoonlijkheden te koppelen aan bepaald gedrag of bepaalde beslissingen. Een belangrijke bevinding is dat de rationele rekenmachine, zoals we aannemen dat een doorsnee CFO zou moeten zijn, hem of haar er niet van weerhoudt veel fouten te maken in beslissingen. Dat is de overkoepelende boodschap van dit onderzoeksgebied. Maar het is ook interessant om wat dieper te graven. Bijvoorbeeld door te kijken naar hoe mannen versus vrouwen zich gedragen in besluitvorming. We zien dat mannen overmoediger zijn. Ze handelen meer en ze zijn iets minder succesvol in hun beleggingen. Vrouwen zijn dus gemiddeld iets meer risicomijdend. Wat we ook zien, is dat ondernemers een uniek type mensen zijn. Het zijn typische risiconemers in veel domeinen. Deze mensen lijken dus tot op zekere hoogte te verschillen. En ze hebben een beetje overmoed nodig, anders zouden ze niet aan het volgende risicovolle project beginnen.”

Onderbelicht risico
Nu het onderwerp ‘behavorial finance’ steeds meer aandacht krijgt zou je verwachten dat bedrijven en investeerders meer aandacht zouden besteden aan de psychologie van risico's dan voorheen: maar is dat ook zo? Zeisberger: “In de academische wereld krijgt dit onderwerp veel aandacht. In het bedrijfsleven gaat het langzaam ook die kant op en wordt men zich steeds meer bewust van het feit dat we mensen zijn en dat mensen fouten maken. We zijn echter nog ver verwijderd van het integreren van deze ideeën in onze besluitvormingsprocessen. Ik denk dat de meeste mensen zich nog niet realiseren wat een uiterst belangrijk element de psychologische factor is bij beslissingen in het dagelijks leven en in het bijzonder bij investeringsbeslissingen. Ik ben dus niet bang dat ik de komende tien jaar mijn baan verlies of mij ga vervelen.”

Maatregelen om cognitieve fouten bij beslissingen te voorkomen
De risicobeheersmaatregelen die Zeisberger nu vooral ziet in organisaties gaan meestal over processen, niet zozeer over de psychologische component. “Deze maatregelen zijn vaak getroffen omdat er in het verleden iets fout is gegaan. Het is niet echt gericht op de psychologie van mensen. We ontdekken dus in wezen in ons onderzoek dat professionals soortgelijke fouten maken als leken. Ze lijden aan dezelfde cognitieve vooroordelen en gebruiken dezelfde heuristieken als niet-professionals. Misschien in mindere mate, maar soms ook niet. Dat geeft ons een idee over hoe groot dit probleem waarschijnlijk is."
 
Bedrijven die hiermee aan de slag willen, adviseert de hoogleraar allereerst te gaan werken aan meer bewustwording. “Wanneer je je bewust bent van de mogelijke fouten en als je er een paar keer over hebt gehoord, dan kun je jezelf en je beslissingen beter in twijfel trekken. Dus weten van het bestaan van de fout is al het halve werk. Het creëren van meer bewustzijn zou kunnen worden gedaan in trainingen zoals The Psychology of Risk van het Amsterdam Institute of Finance.”

Finance-afdelingen zouden zich dus meer bewust moeten zijn van de gedragskant bij beslissingen, zodat zij managers en bestuurders kunnen behoeden voor fouten en helpen optimale keuzes te maken. Er zijn ook bedrijven die het heel serieus aanpakken en een eigen ‘behavorial unit’ zijn begonnen om de kwaliteit van beslissingen structureel te verbeteren. Zeisberger vindt dit een goed idee. “Dit draagt absoluut bij aan het voorkomen van fouten in de besluitvorming en het verbeteren van producten en diensten. In plaats van te vertrouwen op onderbuikgevoel kunnen we tegenwoordig dingen testen. Als je bijvoorbeeld een online aanbod hebt kun je testen welke versie beter werkt. Hierdoor hoeven we minder vaak op alleen ons onderbuikgevoel te vertrouwen. We kunnen ook veel gedrag testen en daarom denk ik dat het heel goed is om een systematische aanpak te hebben, zoals het installeren van een Chief Behavioral Officer. Ik ken organisaties die gedragsinzichten heel strategisch inbouwen en vaak presteren zij beter dan hun concurrenten.”
 

AIF-programma over de psychologie van risico 
Voor het Amsterdam Institute of Finance doceert Zeisberger een programma specifiek over de psychologische factoren bij beslissingen. Dit is belangrijk voor iedereen die te maken heeft met risicovolle besluiten. “Wat ik in dit programma probeer te doen, is deelnemers alle kennis uit onderzoek bij te brengen die voor hen relevant is in hun domein. Dus in plaats van 200/300 papers te moeten lezen, krijg je een samenvatting – hopelijk mooi gepresenteerd – over alle aspecten die ik als relevant ervaar. En wat we ook gaan doen, is veel beslissingen nemen. Dus ik zal de deelnemers vaak vragen om hun eigen beslissingen te nemen, of het nu gaat om investeringsbeslissingen of wat dan ook, en dan zullen we ze samen bespreken en kijken wat we ervan vinden. Waren ze rationeel of waren er vooroordelen bij betrokken? Aangezien we allemaal mensen zijn, is het heel interessant om te zien wat anderen in dezelfde situatie deden.”
 

Lees ook: Betere beslissingen? Verminder de ruis