CFO, let op! Geopolitieke risico’s are here to stay!

Tekst: Hans Diels

"Het lidmaatschap van de WTO. zal natuurlijk niet van de ene dag op de andere een vrije samenleving in China tot stand brengen, of garanderen dat China zich aan de regels zal houden. Maar mettertijd zal het China sneller en verder in de goede richting brengen”, vertelde Bill Clinton toen hij het Amerikaanse Congres in 2000 opriep om China’s toetreding tot de Wereldhandelsorganisatie te steunen.

Maar inmiddels heeft de Amerikaaanse President Biden het over een 'tikkende tijdbom', als het gaat om China. 

Piekmoment economische logica CFO is voorgoed voorbij

Clintons uitspraak in 2000 kwam op het piekmoment van de ‘economische logica’ in de internationale betrekkingen. CFO’s konden in hun handen wrijven. Toeleveringsketens verspreidden zich in de jaren negentig toeleveringsketens steeds meer over heel de wereld in een permanente zoektocht naar kostenefficiënte productie.

Volgens die economische logica zouden politieke samenwerking en ontspanning automatisch volgen op warme economische relaties. Sterke economische banden tussen het Westen en Rusland en China zouden er ook voor zorgen dat deze twee laatsten op termijn meer democratisch werden. Het risico op geopolitieke conflicten zou al vanzelf verminderen. Politieke grenzen tussen landen leken steeds minder belangrijk.

Maar de Russische invasies van Georgië (2008) en Oekraïne (2014 en 2022), de toenemende assertiviteit van China tegenover zijn buurlanden (de militarisering van de Zuid-Chinese Zee, grensschermutselingen met India) en China’s economische dwangmaatregelen (tegen Zuid-Korea, de Filipijnen, Australië,… ) maken duidelijk dat geopolitiek nog steeds een factor van betekenis is en grenzen er nog steeds toe doen.

En de economische verstoring die dat met zich meebrengt zorgt dat geopolitiek ook steeds meer op het bord van de CFO terecht zal komen.

Europa onder druk

Ook Europa moet zichzelf gaan heroriënteren. Want als er één regio gebouwd is, puur op de economische logica dan is het wel de Europese Unie. Economische integratie zou zorgen dat het nooit meer oorlog werd. De terugkeer van de geopolitieke logica is voor Europa dan ook een grote uitdaging. Drie relaties die de laatste decennia belangrijk waren voor Europese bedrijven komen onder druk te staan:

• China, dat belangrijk is voor onze import en export

• De Verenigde Staten, die ook belangrijk zijn voor onze import en export en waarvan we de dollar gebruiken om zaken te doen

• Rusland, waar we overvloedig gas van kochten

China: een "tikkende tijdbom"?
Relatie Europa en China: afzetmarkt en leverancier

• 10% van alle EU-export gaat naar China
• 20% van alle EU-import komt uit China
• Heel wat kritische technologie en grondstoffen komen uit China

EU-multinationals halen groot deel winst uit China (vb. Volkswagen: 50%) De impact van verstoorde relaties met Rusland was significant. Maar Rusland heeft een economie zo groot als de Benelux. Het belang voor Europese bedrijven was beperkt. China’s economie is acht keer zo groot. Enorm veel bedrijven hebben een band met China als toeleverancier of afzetmarkt. Als onze economische relatie met China onder druk komt te staan van politieke gebeurtenissen, zou dit voor veel bedrijven een enorme impact hebben. Na de coronacrisis trekt de Chinese economie terug aan, maar het risico op een verstoring van de relatie is reëel.

Taiwan
De spanning tussen de VS en China neemt toe met Taiwan als belangrijkste brandpunt. Een militair conflict is niet uitgesloten. Maar ook de economische oorlogsvoering wordt belangrijker. De VS neemt China steeds meer in de tang op het vlak van de export van technologie en probeert zo China’s technologische (en economische) ontwikkeling af te remmen. China reageerde voorlopig vooral verbaal. Maar recent begon het wel een onderzoek naar de Amerikaanse geheugenchipproducent Micron.
Toch lijkt China in de relatie met de VS vooral geen aanzet te willen geven tot verdere escalatie. China’s economische oorlogsvoering was tot nu toe vooral gericht op economisch zwakkere landen zoals Canada, Litouwen, Noorwegen, de Filipijnen, Australië… Allemaal landen die veel afhankelijker zijn van China dan omgekeerd.

Ingewikkelde positie Europa
Europese bedrijven dreigen in een ingewikkelde positie terecht te komen in het oplopende conflict tussen de VS en China. In het geval van een militair conflict zal de druk op Europa om de economische relaties met China zwaar af te bouwen enorm zijn. Maar ook in de huidige economische oorlogsvoering tussen de VS en China komt Europa steeds meer onder druk te staan. Het Nederlandse ASML, dat de meest geavanceerde microchipmachines bouwt, moest al inbinden en stoppen met de export van de nieuwste machines naar China. De kans dat China binnenkort druk zal zetten op politiek-gevoelige Nederlandse sectoren (landbouwproducten bijvoorbeeld) is zeer groot. En zo zal China proberen de verschillende EU-landen uit elkaar te spelen, of door hen individueel onder druk te zetten. Dat kan door te dreigen met zijn markt te sluiten voor bepaalde producten, of door investeringen te beloven. China kan ook haar dominantie in de grondstoffenmarkten en de cleantech-industrie gebruiken om Europa onder druk te zetten. Als CFO moet je dus zeker je kwetsbaarheid voor een conflict met China in kaart brengen en de geopolitieke situatie op de voet volgen.

Geopolitieke vooruitzichten China:

Risico op militair conflict wordt verhoogd door:

• Meer agressief gedrag en retoriek US en China
• Explicietere steun VS aan Taiwan – ook China sluit geweld steeds minder uit
• Mogelijke trigger: verkiezingen in Taiwan in 2024

Wat houdt militair conflict tegen:

• Door de verstrengeling van de economische toe leveringsketens van de VS en China zou een conflict een gigantische economische schok creëren in beide landen
• Afhankelijkheid van zowel VS als China van Taiwan voor microchips. 60% van alle microchips komen uit Taiwan en 90% van de meest geavanceerde chips

Accidents happen (black swans):

• Botsing van schepen/vliegtuigen kan tot ongewenste escalatie leiden in huidige gespannen sfeer
• Economische oorlogsvoering tussen VS en China zal intenser worden

Onafhankelijker van China

In de relatie met China probeert de Europese Unie een beleid te voeren dat haar onafhankelijker moet maken van China. Het Anti-Coercion Instrument moet de EU weerbaarder maken tegenover China’s economische oorlogsvoering. Raw materials van eigen bodem moeten Europa minder afhankelijk maken van Chinese grondstoffen. Het Green Deal Industrial Plan beoogt hetzelfde voor Europa’s afhankelijkheid van Chinese hernieuwbare energietoepassingen en de European Chips Act voor microchips.

Maar ondertussen zien we dat heel wat lidstaten nog steeds een beleid voeren van ‘voorzichtigheid en pragmatisme’ (zoals eerder ten aanzien van Rusland). De Duitse kanselier Olaf Scholz en de Franse president Emanuel Macron trokken allebei met een grote delegatie bedrijven naar China waar ze zich warm lieten ontvangen door Xi Jinping. Hier blijft de ‘Zeitenwende’ duidelijk nog wat uit. Zonder eigen duidelijke Europese visie dreigt Europa tussen twee vuren terecht te komen en riskeert het zijn economische relaties met zowel de VS als China te compliceren. Voor Europese bedrijven wordt het een evenwichtsoefening. Enerzijds kunnen ze China als markt en toeleverancier niet links laten liggen. Anderzijds wordt het belangrijk om voldoende te diversifiëren en de geopolitieke actualiteiten goed op te volgen zodat er snel kan geschakeld worden in geval van verslechterende relaties.

"America first"
Relatie Europa met VS: markt, leverancier en de dollar

• 20% van alle EU-export gaat naar VS
• 12% van alle EU-import komt uit VS
• Bijna elk internationaal bedrijf gebruikt de dollar voor transacties

Het economisch nationalisme was zeer zichtbaar tijdens Donald Trumps presidentschap. Maar ook onder zijn voorganger Barack Obama en daarvoor was deze politieke steun voor het eigen bedrijfsleven sterk aanwezig.
Onder Joe Biden bereikt economisch nationalisme (voorlopig?) zijn hoogtepunt met de Inflation Reduction Act. De massale Amerikaanse subsidies voor groene technologie dreigen veel bedrijven naar de VS te trekken. Nortvolt en Tesla pauzeerden al projecten om grote batterijfabrieken in de EU te bouwen. Volgens de lobbygroep Transport & Environment zou tot tweederde van alle Amerikaanse batterijprojecten in EU het risico lopen om geannuleerd of verkleind te worden. Zonder Europees antwoord treft dit de Europese industrie, die het al moeilijk heeft door de hogere energieprijzen, hard en bevoordeelt dit Amerikaanse industrie nog meer. Een derde element dat belangrijk wordt voor de CFO is dus de mate waarin Amerikaanse en Europese subsidies een gelijk speelveld creëren voor bedrijven hier en in de VS.

Geopolitieke vooruitzichten VS:
• Trend van meer economisch nationalisme in de VS zal behouden blijven. Zowel de Democratische als de Republikeinse partij is meer protectionistisch geworden de laatste jaren
• Nood om meer zelfvoorzienend te worden ten aanzien van China wordt ook gebruikt om afhankelijkheid van EU en andere partners te verminderen
• Er zijn voorzichtige pogingen om tot meer samenwerking tussen de VS en de EU te komen. Voorlopig leveren die nog weinig concrete resultaten op.

Europa als cleantech-producent?

Ook de relatie met de VS is een zorg op zich voor de EU. Ze probeerde om met de VS te onderhandelen om Europese bedrijven dezelfde voordelen te geven in het kader van de IRA. Dat leverde slechts enkele kleine concessies op. Als tijdelijke maatregel verzacht de Europese Commissie de regels rond staatssteun aan bedrijven. Zo krijgen de Europese lidstaten de mogelijkheid om ook hun bedrijven te subsidiëren. Maar deze maatregel dreigt ook de interne competitie binnen de EU te vervalsen.

De Commissie lanceerde een reeks ambitieuze voorstellen die de Europese productie van cleantech wil bevorderen. Met haar Net Zero Industry Act wil ze ervoor zorgen dat de EU tegen 2030 minstens 40% van de zonnepanelen, 85% van de windturbines, 60% van de warmtepompen en 85% van de elektrische batterijen zelf produceert.

Maar als we zien dat China momenteel 66% van alle batterijen ter wereld maakt en 70% van de zonnepanelen – en ook in de hele toeleveringsketen een zeer dominante rol speelt, lijken deze ambities voor 2030 weinig realistisch. China had decennialang een strategie om de hele toeleveringsketen van cleantech onder controle te krijgen. Dat gaat de EU niet in zeven jaar terugdraaien. De toenemende Europese subsidies (en wat meer protectionisme) bieden kansen voor bedrijven die in Europa willen uitbreiden. Voor globaal georiënteerde bedrijven creëren nieuwe internationale spanningen meer kopzorgen omdat succes niet langer een kwestie is van de meest efficiënte toeleveringsketen. Goed nadenken over de geopolitieke risico’s in plaats van alleen uitgaan van de economische rationale zal steeds belangrijker worden in de strategie van bedrijven.

Rusland, de vijand
Relatie Europa met Rusland: Energie

• De EU importeert 83% van zijn gas
• Voor 2021 kwam de helft daarvan uit Rusland

De risico’s van een te grote afhankelijkheid van Russisch gas werd duidelijk toen Rusland tussen 2006 en 2009, in een dispuut met Oekraïne, regelmatig de gaskraan dichtdraaide. Dat belette echter niet dat die afhankelijkheid nog verhoogd werd met de bouw van de Nordstream-pijpleidingen. Duitsland (en een groot deel van de EU) voerde toen ten aanzien van Rusland een ‘voorzichtig en pragmatisch’ beleid. Dat beleid werd, ondanks Amerikaanse waarschuwingen, voortgezet tot 24 februari 2022 toen Rusland Oekraïne binnenviel.

Gasleveringen werden al snel voor zowel Rusland als de EU een wapen. De hoge prijzen en de dreiging van tekorten dwong verschillende energie-intensieve bedrijven tot (tijdelijke) sluiting en bemoeilijkte de competitieve positie van heel wat Europese bedrijven met hun Amerikaanse concurrenten die veel minder betalen voor hun energie.

De geopolitieke impact op energieprijzen wordt een extra op te volgen element voor CFO’s van energie-intensieve bedrijven. De impact op de marges kan gigantisch zijn.

Geopolitieke vooruitzichten Rusland

• Oorlog: Zowel Rusland als Oekraïne kunnen op dit ogenblik geen territoriale concessies doen, dat zou voor beiden kanten te veel gezichtsverlies met zich meebrengen. Zolang de VS en de EU Oekraïne militair en financieel blijven steunen, lijkt het meest waarschijnlijke scenario een patstelling met een beperkt heen-en-weer bewegende frontlijn

• Belangrijkste onzekerheid: Blijft het Westen Oekraïne massaal financieel en militair steunen? In de VS brokkelt steun af bij een deel van de Republikeinen en Democraten. In de EU is dit gedeeltelijk afhankelijk van hoe de energiesituatie evolueert.

Tijd voor de geopolitieke CFO

Stijgende geopolitieke spanningen zorgen voor meer militair conflict en economische oorlogsvoering. Beiden hebben een negatieve impact op Europa’s mogelijkheden om welvaart te creëren. Op het vlak van energie heeft Europa het voorbije jaar belangrijke stappen gezet en zal het de schok van weggevallen gasleveringen van Rusland wel opvangen. In de relatie met China moet het nog duidelijk een weg zoeken tussen economische belangen en strategische onafhankelijkheid.

Hoe dit zal uitpakken is nog niet duidelijk. Maar de relatie met China zal wel steeds meer beïnvloed worden door geopolitieke factoren en niet meer puur economisch zijn. Ook de relatie met de VS wordt complexer. De marge voor onderhandelingen met de VS lijkt klein. De recente initiatieven van de Europese Commissie om meer strategische onafhankelijkheid na te streven zijn ambitieus maar de impact op korte termijn zal beperkt zijn. Tegelijkertijd worden ze nog verder ondergraven doordat de verschillende EU-lidstaten niet altijd dezelfde belangen nastreven. De oplossingen zullen dus zeker niet allemaal van de overheid komen. Bedrijven zullen steeds meer zelf moeten sturen op geopolitieke evoluties en risico’s. Een taak die vaak bij de CFO terecht zal komen, die toch al vaak de verantwoordelijke is voor het risicobeheer. Tijd dus voor de geopolitieke CFO.

Risico politieke disruptie: samengevat

Rusland

• Energie: Een nieuwe energiecrisis in 2024 is best mogelijk en gedeeltelijk afhankelijk van de opleving van de Chinese economie en van hoe streng de winter van 2024 wordt
• Sancties: De Europese en Amerikaanse sancties ten aanzien van Rusland blijven en gaan steeds dieper snijden. Rusland is geëvolueerd van een globale speler naar een gevaarlijke schurkenstaat en het Westen zal Rusland de komende jaren ook zo behandelen. Zaken doen met Rusland wordt niet snel terug gemakkelijker

China

• Een militair conflict is niet ondenkbaar en zou een enorme verstoring betekenen van toevoer naar en uit China en bij uitbreiding met heel Oost-Azië
• Disruptie van economische relaties tussen EU en China door economische oorlogsvoering is zeer reëel:
• Door de gedeeltelijke ontkoppeling van de technologiesector
• Door het tijdelijk afsluiten van de Chinese markt voor Westerse bedrijven van landen die tegen China ingaan
• Door Amerikaanse sancties ten aanzien van bedrijven die handel doen met China

Verenigde Staten

• Toenemend economisch nationalisme zorgt voor ongelijk speelveld voor Europese bedrijven die in de EU produceren. Gecombineerd met hogere energieprijzen heeft dit een negatief effect op de Europese competitiviteit. Vooral bedrijven die nu produceren in EU en exporteren naar VS worden het slachtoffer.
 

Hans Diels is toekomstdenker en expert geopolitiek bij het ondernemersplatform ETION. Van zijn hand verscheen dit jaar ‘Het Onzekerheidsvoordeel’ bij Lannoo Campus waarin hij beschrijft hoe organisaties hun strategie kunnen ontwikkelen ‘tussen feiten en verbeelding.’ Voor CFO Magazine schreef hij al eerder over scenario planning: "Maak plaats voor de Chief Fantasy Officer!"